Τι είναι η προφορική ιστορία
Η προφορική ιστορία έχει ως σκοπό τη μελέτη του παρελθόντος με κύριο εργαλείο τη λήψη προσωπικών συνεντεύξεων. Η συστηματική καταγραφή και η αποδελτίωση των αφηγήσεων παρέχει τη δυνατότητα διάσωσης της μνήμης των ανθρώπων και της ανασυγκρότησης του παρελθόντος, με στοιχεία που αγνοούν ή/και παραλείπουν τα διάφορα δημόσια αρχεία.
Τα προ της συνέντευξης
Πριν από τη συνέντευξη απαραίτητη είναι η διεξαγωγή ευρύτερης έρευνας και μελέτης του γνωστικού αντικειμένου μέσα από τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία ή/και άλλες διαθέσιμες συνεντεύξεις. Όσα περισσότερα γνωρίζεις από πριν, τόσα πιο πολλά θα μάθεις κατά τη διάρκεια της συνέντευξης. Γι’ αυτό είναι χρήσιμη η συγκρότηση οδηγού συνέντευξης με βασικές ερωτήσεις. Επιπρόσθετα, σημαντικός είναι ο έλεγχος για τη σωστή λειτουργία του εξοπλισμού (μαγνητόφωνο ή/και βιντεοκάμερα) και η εξοικείωση του πριν από τη συνέντευξη.
Τι κάνουμε μετά το πέρας μιας συνέντευξης
(Λάμπρος Καούλλας, 19/10/2021)
1. Ημερολόγιο & σημειώσεις
Αμέσως μετά το πέρας της συνέντευξης και με την πρώτη ευκαιρία (μετά που θα αποχαιρετήσουμε τον συνεντευξιαζόμενο/πληροφορητή αποχωρήσουμε από τον χώρο της συνέντευξης) θα πρέπει να τακτοποιήσουμε τις σημειώσεις που έχουμε πάρει πριν και κατά τη διάρκεια της συνέντευξης.
Οι σημειώσεις κατά τη διάρκεια της συνέντευξης μπορεί να περιλαμβάνουν σημεία τα οποία μας έκαναν εντύπωση εκείνη τη στιγμή, όπως σημαντικές πληροφορίες και άλλα.
Εισάγουμε στο ημερολόγιο μας (field diary) τις σημειώσεις μας. Μπορούν να διατηρηθούν οι σημειώσεις όπως ήταν, αν είναι καθαρές και θα είναι κατανοητές όταν διαβαστούν μετά από μια χρονική απόσταση. Συνήθως είναι καλύτερα να τις καθαρογράψουμε από την αρχή, συμπληρώνοντάς τις με επιπλέον στοιχεία και παρατηρήσεις που μπορεί να μην είχαμε τον χρόνο ή την ευχέρια να το κάνουμε κατά τη διάρκεια της συνέντευξης.
Βασικές λεπτομέρειες που πρέπει να καταγραφούν: Ημερομηνία, ώρα, χώρος και γεωγραφική τοποθεσία της συνέντευξης. Πλήρες ονοματεπώνυμο του πληροφορητή και ημερομηνία γέννησης. Επίσης, τα στοιχεία επικοινωνίας (όπως τηλέφωνο, διεύθυνση, e-mail, λογαριασμοί ΜΚΔ κλπ) σε περίπτωση που χρειαστεί να επικοινωνήσουμε μαζί του/της ξανά.
Είναι πολύ σημαντικό να καταγραφούν και οποιεσδήποτε σχετικές πληροφορίες γι’ αυτόν/αυτήν (contextual information) που έχουν να κάνουν με το αντικείμενο για το οποίο λάβαμε τη συνέντευξη. Τέτοιες λεπτομέρειες μπορεί να είναι: ιδιότητα/επάγγελμα/ρόλος κατά τον ουσιώδη χρόνο, αλλά και σήμερα (αν έχει σημασία), ψευδώνυμα, οικογενειακή κατάσταση κ.ο.κ.
Άλλες σημειώσεις που μπορούν να καταγραφούν μετά τη συνέντευξη είναι η τυχόν παρουσία άλλων κατά τη διάρκεια της συνέντευξης ή/και η μεσολάβησή τους για να γίνει η συνέντευξη (intermediaries). Αν η συμμετοχή τους στη συνέντευξη έπαιξε κάποιο ρόλο στην πορεία τους (πχ ένιωθε πιο άνετα ο πληροφορητής να μιλήσει ή το αντίθετο, αν τον διορθώνε κ.λπ).
Επίσης, άλλες λεπτομέρειες που μπορεί να κρίνει ο ερευνητής πως ήταν σημαντικές. Για παράδειγμα, μπορεί να βιαζόταν να φύγει διότι είχε άλλη υποχρέωση, ή αν η συνέντευξη γινόταν την ώρα που είχε δουλειά ή είχε οικογενειακές μέριμνες ή άλλες φροντίδες και αν η γλώσσα του σώματος έδειχνε και άλλα πράγματα που δεν αρθρώθηκαν ευθαρσώς.
Σημαντικό είναι να σημειωθεί αν ο πληροφορητής ζήτησε να σταματήσει η οπτικοακουστική καταγραφή της συνέντευξης και γιατί. Εδώ προκύπτει ένα ηθικό θέμα: Αν ο πληροφορητής ζήτησε όπως δεν καταγραφούν οπτικοακουστικά κάποια πράγματα, αλλά ήθελε να τα μοιραστεί “off the record” με τον ερευνητή. Από σεβασμό στον πληροφορητή, αυτές οι λεπτομέρειες -αν είναι σημαντικές- για την όλη έρευνα, δεν θα πρέπει να καταγραφούν με τρόπο που να οδηγούν (σε περίπτωση διαρροής του ημερολογίου) σε αυτόν/αυτή. Γι’ αυτό το θέμα εισηγούμαι όπως καταγράφονται σε ξεχωριστό φύλλο (μαζί με άλλες παρόμοιες), χωρίς να υπάρχουν διακριτικά που να αποκαλύπτουν την πηγή της πληροφορίας.
Τέλος, αν ο πληροφορητής έδειξε στον ερευνητή κάποια άλλα στοιχεία (πχ φωτογραφίες, έγγραφα, αντικείμενα κλπ) να σημειωθεί. Αν λήφθηκαν φωτογραφίες/βίντεο ή άλλας μορφής αντίγραφα (φωτοτυπίες) ή και τα ίδια τα αντικείμενα, να σημειωθεί, ούτως ώστε αν φυλαχθούν/αποθηκευθούν αλλού, να μπορεί σε κατοπινό στάδιο ο ερευνητής να ανατρέξει σε αυτά.
2. Απομαγνητοφώνηση
Επόμενο στάδιο είναι η απομαγνητοφώνηση. Συνήθως είναι καλύτερα να γίνεται όσο το δυνατόν πιο κοντά στην συνέντευξη, ούτως ώστε αν υπάρχουν σημεία κατά τη διάρκεια της οπτικοακουστικής καταγραφής δεν είναι καθαρά (υπήρχε φασαρία, υπήρχε κάποια βλάβη κατά την καταγραφή κ.λπ), τότε πολύ πιθανόν ο ερευνητής να θυμάται και να μπορεί να απομαγνητοφωνήσει σωστά. Σε περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατόν, μπορούμε να επικοινωνήσουμε ξανά μαζί του/της και να το επιβεβαιώσουμε τα λεχθέντα. Αν δεν έχει περάσει καιρός, θα μπορεί και αυτός/αυτή να θυμάται τι είχε λεχθεί.
Το αρχείο με το απομαγνητοφωνημένο κείμενο πρέπει να έχει όλα τα στοιχεία που θα βοηθούν τον ερευνητή να ανατρέξει σε αυτό.
Π.χ.: Andreas_Andreou_30_07_2020.doc
Στο πάνω μέρος του απομαγνητοφωνημένου κειμένου να δίνονται όλα τα στοιχεία που θα το καθιστούν αυτόνομο έγγραφο. Αυτά τα στοιχεία θα τα αντλούμε από τις σημειώσεις μας.
Για παράδειγμα:
Συνέντευξη Ανδρέα Ανδρέου
30 Ιουλίου 2020, Πελαθούσα (οικία), ορεινή επαρχία Πάφου
Στρατιώτης 707 Τ.Π., μάχες Τάδεβουνου 1964
Άλλοι παρόντες:
Γεωργία Ανδρέου (σύζυγος), Μιχαήλ Ιωάννου (μεσολαβητής)
Περισσότερες πληροφορίες: Ημερολόγιο, σελίδες 56-61 (σχετικά έγγραφα: 2 φωτογραφίες)
Ψηφιακά αρχεία συνέντευξης: aandreou2020007003001020.wmv, aandreou2020007003001134.wmv
3. Κωδικοποίηση
Μετά την απομαγνητοφώνηση, είναι καλά να γίνει έστω μιας πρώτης μορφής κωδικοποίηση (coding) με τα βασικά θέματα/ιδέες/πληροφορίες που έδωσε ο πληροφορητής, αναλόγως και της έρευνας.
Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης (για παράδειγμα για ένα ιστορικό θέμα, που ο πληροφορητής έζησε πριν κάποιες δεκαετίες), στην αρχή μπορεί να εξιστορηθούν γεγονότα που ήταν μάρτυρας ή συμμετείχε. Μετά, κατά τη διάρκεια της συνομιλίας, να υπάρχει μια συζήτηση για το πως νιώθει σήμερα για το θέμα, ή πως ένιωθε τότε. Επίσης, να δώσει εκτιμήσεις οι οποίες είναι επηρεασμένες (για διάφορους λόγους, αναλόγως με το αντικείμενο) από την μετέπειτα πορεία/ζωή του. Και στο τέλος να προκύψουν και άλλα γεγονότα.
Μια απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη από μόνη της είναι ένα ξεχωριστό κείμενο. Η σωστή κωδικοποίηση θα αποτελέσει ένα ευρετήριο/κατάλογο/δείκτη και «πίνακα περιεχομένων» στον οποίο ο ερευνητής θα ανατρέχει κατά τη διάρκειά της ανάλυσής του και έτσι οι ζωτικές πληροφορίες δεν θα μείνουν «θαμμένες» στο κείμενο μιας συζήτησης που μπορεί σε κάποιες στιγμές να παρεξέκλινε.
Τονίζεται ότι η κωδικοποίηση είναι δυναμική διαδικασία και πάει χέρι-χέρι με την ανάλυση, οπότε στην πορεία θα βελτιώνεται με προσθαφαίρεση κωδικών και σημειώσεων.
Κάποιοι χρησιμοποιούν ειδικά προγράμματα (πχ nVIVO ή Evernote) για την ανάλυσή τους – αυτά είναι συστήματα που παρέχουν τρόπους κωδικοποίησης.
4. Ανάλυση
Όπως είπαμε, η ανάλυση πάει χέρι-χέρι με την κωδικοποίηση. Η ανάλυση είναι ένα πρώτο στάδιο πριν την εισαγωγή στο όποιο τελικό κείμενο (κεφάλαιο, paper, βιβλίο, άρθρο εφημερίδας κλπ).
Εισηγούμαι όπως προχωρά η ανάλυση, να δημιουργούνται ξεχωριστά αρχεία για λόγους ασφαλείας (πχ σβήσουμε κάτι καταλάθος).
Η ανάλυση είναι διαδικασία ξεχωριστή για τον κάθε ερευνητή, αναλόγως και των ψηφιακών εργαλείων (πχ nVIVO, Evernote, κ.λπ.) που χρησιμοποιεί.
5. Αρχειοθέτηση
Ο κάθε ερευνητής έχει τον δικό του τρόπο αρχειοθέτησης. Το σημαντικό είναι η αρχειοθέτηση να γίνεται με συστηματικό τρόπο, ούτως ώστε όταν περάσει καιρός και μνήμη του ερευνητή ασθενήσει, να μπορεί με βάση το αρχείο του να βρει εύκολα τα αρχεία.
Το καλύτερο είναι οι συνεντεύξεις να αρχειοθετούνται με βάση το επώνυμο του κάθε πληροφορητής.
Το αρχείο θα είναι και ψηφιακό και αναλογικό.
Μέσα στους ηλεκτρονικούς φάκελους θα υπάρχει το πρωτότυπο οπτικοακουστικό αρχείο της συνέντευξης, τα αντίγραφα των απομαγνητοφωνήσων και ίσως της πρώιμης κωδικοποίησης/ανάλυσης (πριν πάει στο τελικό κείμενο) και όποιες άλλες πληροφορίες (φωτογραφίες, έγγραφα κλπ).
Καλό είναι να υπάρχουν και σαρωμένα αντίγραφα από το ημερολόγιο (αν ήταν χειρόγραφο) που σχετίζονται με την εν λόγω συνέντευξη. Αν όχι, να υπάρχουν οι κατάλληλες παραπομπές για να μπορεί ο ερευνητής να ανατρέξει στις σημειώσεις.